Heemkundekringen houden zich bezig met het documenteren van de eigen omgeving en de mensen die hierin leven. Het kan echter zo zijn dat je met de woorden die je hanteert mensen in je omgeving kwetst en uitsluit. In de workshop Waarde van Woorden onderzoekt Erfgoed Brabant samen met het Brabantse erfgoedveld wat de betekenis van woorden in collectieomschrijvingen kan zijn en hoe we hiermee om kunnen gaan.
Het probleem
Taal is altijd in ontwikkeling. Woorden verdwijnen, verschijnen of veranderen van betekenis en in woorden zit vaak een verwijzing naar de context waarin de woorden ontstaan zijn. In het traject Waarde van Woorden zijn we samen op zoek naar de invloed van dit proces op uw collectieregistratie.
De Fraters van Tilburg werkten rond het midden van de 20e eeuw jarenlang in het Caribisch gebied en Suriname. Hier hebben zij een grote fotocollectie aangelegd, waarbij ze ook informatie hebben vastgelegd. Zo bevatte de titel van deze foto op de achterkant het bijschrift: “'Kapiteins van bosnegerkampen. Mhr. Rach, ambtenaar gouverneur, granman Jan Kossie, mgr. Van Roosmalen, P. de Ruijter C.Ss.R., P. Voorbraak C.Ss.R.”.
Foto uit de collectie van de Fraters van Tilburg, Stadsmuseum Tilburg.
Het gaat hier om een beknopte beschrijving, die tegenwoordig echter niet meer zo opgeschreven zou worden. Het heeft tegenwoordig de voorkeur om het woord “bosneger” niet te gebruiken. Het woord “neger”, dat onderdeel is van het woord “bosneger”, hangt sterk samen met achterhaalde raciale typologie en wordt als zeer denigrerend voor zwarte mensen beschouwd.
We zitten hier met een situatie waarin in het verleden een beschrijving bij een foto is toegevoegd en deze in het heden eigenlijk niet meer wenselijk is. Mensen die de collectie bekijken en zich gekwetst voelen door het gebruik van deze woorden, voelen zich niet welkom en zullen dus ook geen contact opnemen of aan de slag gaan met dit erfgoed. U sluit hiermee onbewust een grote groep mensen uit.
Niet alleen specifieke termen, maar ook het perspectief van een verhaal kan betwist of kwetsend zijn. Het kan hier gaan om bijvoorbeeld de handelingen van Nederland tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog, die destijds werden aangeduid als “politionele acties”. Deze worden op die manier in beschrijving of verhalen vaak gebagatelliseerd.
Een ander goed voorbeeld vinden we in veel volkenkundige collecties:de zogenaamde Ngulu. Een ceremonieel mes gebruikt bij de Ngombe uit Congo. Deze messen zijn vaak door missionarissen meegenomen naar Europa met beschrijvingen van hoe het er bij dit volk aan toe ging. Veel beschrijvingen van deze messen benadrukken gebruik van dit mes bij rituele offers. Op rituele ceremonies zouden mensen en dieren geofferd zijn, die daarna door het volk opgegeten werden. De bron voor dit verhaal ligt bij een Britse ontdekkingsreiziger uit het einde van de negentiende eeuw. Deze overdreven beschrijvingen van terechtstellingen moesten het beeld van een wreed en wild Afrika bevestigen.
Mes. Bron: Royal Museum for Central Africa.
Wat nu?
Inclusie in woordgebruik wordt door erfgoedinstellingen nog vaak over het hoofd gezien. Hierdoor voelen bepaalde groepen zich niet welkom bij het erfgoed en nemen zij hierin ook geen deel. Vrijwel alle collecties bevatten wel een of meerdere objecten waarbij kwetsende terminologie of omstreden perspectieven gehanteerd worden. In de cursussen van de workshop Waarde van Woorden zijn we met twee heemkundekringen en een museum in gesprek gegaan. We wilden op zoek naar handvatten voor het doorzoeken en aanpakken van je collectie, maar kwamen er al snel achter dat bewustwording een cruciale eerste stap is.
Met de deelnemers aan de cursus zijn we begonnen om te kijken naar eigen collectie-items. Het vertrekpunt voor deze items was beladen erfgoed, vaak het duidelijkst zichtbaar in koloniaal erfgoed. Juist uit deze context stammen veel woorden die tegenwoordig niet meer wenselijk zijn. De deelnemers kwamen echter ook met andere objecten, die niets met een koloniale context te maken hadden. Het ging dan bijvoorbeeld om objecten over NSB’ers, maar u kunt ook denken aan woorden die te maken hebben met ziekten. Het woord "mongool" was vroeger gangbaar voor mensen met het Syndroom van Down, maar wordt tegenwoordig als denigrerend beschouwd. Dat we het project juist ook op deze context moesten betrekken laat maar zien dat het voor ons ook een leerproces is.
Woorden in hun context
Samen met de deelnemers hebben we ook gezocht naar handvatten voor het omgaan met beladen terminologie in uw collectie. We zijn tot de conclusie gekomen dat historische toegekende beschrijvingen of onderdelen van de collectie ook deel uitmaken van het verhaal van uw collectie. We hebben er dan ook voor gekozen om termen of verhalen niet weg te halen, maar wel te contextualiseren. Dat betekent dat duidelijk wordt aangegeven dat het om historische termen gaat en dat deze tegenwoordig heel anders bekeken worden. Daarnaast is het belangrijk om dit beleid voor uw eigen organisatie vast te leggen. Zo kunt u hierover altijd vragen beantwoorden en weet u hoe u er in de toekomst mee om moet gaan. Ook hebben we geconcludeerd dat het erg belangrijk is om hierover in gesprek te blijven. Met andere instellingen die hiermee bezig zijn, maar ook met andere gemeenschappen die hiermee te maken hebben. Zo kunnen we met zijn allen van elkaar blijven leren.
En wat heeft het Stadsmuseum Tilburg met de foto’s van de Fraters van Tilburg gedaan? Zij hebben de foto's gecontextualiseerd. De nieuwe tekst luidt:
“'Kapiteins van bosnegerkampen. Mhr. Rach, ambtenaar gouverneur, granman Jan Kossie, mgr. Van Roosmalen, P. de Ruijter C.Ss.R., P. Voorbraak C.Ss.R.' Dit bijschrift is te lezen op de achterkant van de foto. In de tijd dat deze tekst geschreven is, waren 'bosnegers' en 'negers' gangbare termen, die in de eenentwintigste eeuw verouderd blijken. De termen worden geassocieerd met kolonialisme en daarom door een groeiend aantal mensen als onwenselijk ervaren. Anno 2021 worden bosnegers 'marrons' genoemd.”
Zij hebben dus de oorspronkelijke tekst bewaard, omdat deze onderdeel uit maakt van het verhaal van het object. Cruciaal is daarbij wel dat ze vermelden dat deze tekst een oorspronkelijk onderdeel van de foto is en dat deze woorden nu niet meer gebruikelijk zijn.
Blijven leren
Zo blijven we met zijn allen leren. Wij leren met het veld hoe we het beste met deze collectiestukken om kunnen gaan. Maar we blijven ook leren omdat taal in beweging blijft. De term “marrons” wordt gezien als een acceptabelere term dan “bosneger”. Tegenwoordig wordt ook het woord “marrons” echter betwist. Marron stamt namelijk af van het Spaanse woord voor weggelopen vee, een term die voortkomt uit het feit dat de “Marrons” afstammelingen zijn van weggelopen tot-slaafgemaakten. Het is dus belangrijk om u ervan bewust te zijn wat de woorden die u gebruikt betekenen. Niet alleen voor u, maar ook voor een ander.
De veranderlijkheid van taal betekent dat mensen zich altijd gekwetst kunnen voelen door de woorden die u gebruikt of verhalen die u vertelt. Het is belangrijk om dan te weten hoe u hiermee om gaat. Heeft u hier bewust voor gekozen dan kunt u dat uitleggen, maar de nieuwe informatie kan er ook voor zorgen dat u uw collectiebeschrijvingen wilt aanpassen.
Zelf aan de slag?
Weet u nog niet of uw collectie ook beladen woorden bevat? Zoek dan eens aan de hand van de publicatie Woorden Doen Ertoe of de handreiking handreiking Onderzoek naar sporen van slavernij en het koloniale verleden in de collectieregistratie. Want hele gangbare items, zoals foto’s van een Kindsheidoptocht, kunnen diepe sporen nalaten.
Dit artikel is verschenen in De Koerier, editie 92, 2022.