Erfgoed Brabant heeft van het Mondriaan Fonds subsidie ontvangen voor een meerjarige studie naar Joden in Brabant in de periode 1930-1945. Het onderzoek zal tussen 2020 en 2024 worden uitgevoerd door Frank van Doorn. Het onderzoek wordt als promotieonderzoek begeleid door de leerstoel Cultuur in Brabant aan Tilburg University door prof. dr. Arnoud-Jan Bijsterveld en prof. dr. John Gelissen.
Het onderzoek bekijkt de impact van sociale integratie op de overlevingskansen van Joden in Noord-Brabant met oog voor regionale verschillen binnen de provincie. De basis van het onderzoek is het verzamelen van biografische gegevens van de circa 4000 Joden die tussen 1930 en 1945 in Brabant woonden.
Over de aanleiding en start van het onderzoek Joden in Noord-Brabant 1930-1945.
Onderzoeksvraag
Nederland telde aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ongeveer 140.000 Joden. Zeker 75% overleefde de oorlog niet. Er waren grote provinciale en regionale verschillen in de overlevingskansen van Joden. Het onderzoek wil voor de hele provincie Noord-Brabant de Joodse gemeenschap tussen 1930 en 1945 in kaart brengen en bekijken hoe hun overlevingskansen waren en welke factoren daar wel en niet aan hebben bijgedragen. De onderzoeksvraag is dan ook:
In hoeverre droeg sociale integratie bij aan de overlevingskansen van Joden in Noord-Brabant tijdens de Tweede Wereldoorlog?
Wetenschappelijk onderzoek naar Jodenvervolging in Noord-Brabant is nog een lacune. Het onderzoek wil dan ook een duurzame bijdrage leveren aan het wetenschappelijk debat en daarnaast de zichtbaarheid en bekendheid van het onderwerp in de provincie verhogen. Het richt zich op fundamentele vragen over de democratische rechtsstaat, beeldvorming en identiteitspolitiek en het (falen van) sociale integratie. Daarmee is het onderwerp van actueel maatschappelijk belang.
Abraham en Hartog Benjamins in Woudrichem 1942. Collectie Joods Historisch Museum Amsterdam.
Alle rechten voorbehouden
Context van het onderzoek
Rond 1941 telt de Joodse gemeenschap in Brabant zo'n 4000 leden. In het onderzoek worden alle in Brabant woonachtige Joden tussen 1930 en 1945 meegenomen. Families die al generaties in Brabant wonen, maar bijvoorbeeld ook uit Duitsland gevluchte Joden die zich in de jaren 1930 in Brabant vestigen. Van al deze 4000 Joden worden biografische en statistische gegevens verzameld. Door een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de leefomstandigheden en levensloop van alle Brabantse Joden hoopt het onderzoek uitspraken te kunnen doen over de omstandigheden die bijdragen aan een hogere overlevingskans tijdens de Holocaust.
Vooronderstellingen
Onderzoek in andere provincies en regio's heeft onderstaande bevindingen opgeleverd. Deze worden meegenomen in het Brabantse onderzoek.
Joden hadden een grotere overlevingskans in pluriforme gemeenschappen,
maar de grootste overlevingskans in overwegend katholieke gemeenschappen.
Duitse Joden hadden een grotere overlevingskans dan Nederlandse Joden.
Er was een grotere overlevingskans in het buitengebied dan in de stad.
De aanwezigheid van gewapende verzetsgroepen verkleinde de overlevingskans van ondergedoken Joden.
Docenten en leerlingen van het Joods Lyceum in 's-Hertogenbosch, juli 1942. Collectie Joods Historisch Museum Amsterdam/Erfgoed 's-Hertogenbosch
Alle rechten voorbehouden
Deelvragen
Welke factoren waren voor de Joden van invloed op hun overlevingskansen? Om deze vraag te beantwoorden wordt er gekeken naar drie niveaus, die grofweg ook overeenkomen met de rollen van slachtoffers, omstanders en daders. Wie waren de Joodse Noord-Brabanders (individueel niveau). Hoe zag hun sociaal-maatschappelijke context eruit? (gemeentelijk niveau). Hoe werd de Jodenvervolging institutioneel uitgevoerd? (provinciaal niveau).
Hoe reageerden Joden op de vervolging? In hoeverre was er sprake van verzet? Wie dook onder? Wie sloeg op de vlucht? Wie wachtte af? Wie vluchtte de dood in?
Wat waren de demografische gevolgen? Hoeveel Brabantse Joden overleefden de Holocaust? Wie keerde er terug naar Brabant? Wie migreerde na de oorlog en waar naartoe? In hoeverre speelde naoorlogs antisemitisme een rol in deze beslissingen?
Tilburg na de bevrijding in 1944. In het midden een Joods gezin dat twee jaar ondergedoken heeft gezeten. Collectie Joods Historisch Museum/Gemeente Archief Tilburg/Erven A. Teuns
