Kloosters en hun bewoners hebben een aantal kenmerkende waarden zoals saamhorigheid en naastenliefde. Tijdens het Brabants Kloosterjaar worden de deuren van de Brabantse Kloosters geopend en staan deze kloosterwaarden centraal. Studenten van Fontys Academy of Art, Communication and Design (ArtCoDe) zijn aan de slag gegaan met de vraag of kloosterwaarden in de toekomst nog van betekenis kunnen zijn. Hierbij hebben zij hulp gekregen van bewoners van drie (voormalige) religieuze locaties. Erfgoed Brabant-medewerker Heleen Regenspurg ging een kijkje nemen bij twee van deze plekken.
November 2021
Stap over de drempel van een klooster
Met een paraplu boven mijn hoofd en de telefoon in mijn hand volg ik het pion-poppetje op Google Maps. Na tien minuten lopen door het centrum van Tilburg, sta ik voor een grote deur die de indruk wekt mensen buiten te moeten houden in plaats van naar binnen te leiden. Ik bel aan waarna de deur langzaam automatisch opent. Wanneer ik over de drempel stap, treed ik binnen in de wereld van de Zusters van Liefde. Een paar weken geleden zijn drie studenten van de Fontys-opleiding ArtCoDe mij voorgegaan. De studenten zijn door hun docent Jacqueline Moors in contact gebracht met drie (voormalige) religieuze ensembles: de Congregatie van de Zusters van Liefde in Tilburg; het voormalig klooster Koningsoord in Berkel-Enschot; en Landpark Assisië in Biezenmortel. Met in het achterhoofd deze bijzondere locaties kregen de studenten de volgende vraag voorgelegd: “Kunnen de vroegere kloosterwaarden van deze religieuze ensembles in de toekomst van betekenis zijn?” De antwoorden hierop moesten de studenten verbeelden en vastleggen in houten meubelen en een podcast.
Participatie
Het beantwoorden van de vraag konden de studenten niet alleen. Zij hebben hierbij hulp gekregen van de bewoners van de drie locaties. Met elkaar zijn zij in gesprek gegaan over kloosterwaarden als naastenliefde en saamhorigheid. Er vonden mooie gesprekken plaats en tegelijkertijd maakten de studenten kennis met voor hen nieuwe werelden. Ik ben benieuwd of de participatie geslaagd is. Hebben de studenten antwoord gekregen op hun vraag? En zijn alle betrokkenen tevreden over de samenwerking?
De afgelopen weken heb ik gesproken met docent Jacqueline Moors, de studenten Sophie Hoogmoet en Aïsha Dingemans, Michael Kolen (geestelijk verzorger op Landpark Assisië) en Jim, Miriam en Henk (bewoners van het Landpark). Vandaag spreek ik zuster Mel van de Zusters van Liefde. Op papier een vrouw op leeftijd, maar wanneer zij de kamer binnenloopt en begint te praten heb ik het gevoel in de aanwezigheid te zijn van een twintiger vol levenslust. De zware deur heeft mij misleid. De wereld van de Zusters van Liefde is bovenal een welkome wereld vol mensen die openstaan voor verbinding met de maatschappij. Zuster Mel: “Er lopen hier veel medewerkers rond die hun eigen wereld meebrengen, maar zo’n project met studenten is voor ons ook een manier om verbinding te houden. In het verleden hebben we vaker samengewerkt met Fontys.”
Spiritueel erfgoed borgen
Voordat zuster Mel en ik dieper ingaan op haar ervaring met de studenten, spreken we over kloosterwaarden als erfgoed. Zuster Mel: “Bij erfgoed denken veel mensen aan grote dingen, gebouwen. Maar het kan ook gaan om kleine dingen, zoals spiritueel erfgoed.” Met spiritueel erfgoed bedoelt zuster Mel onder meer waarden als ‘naastenliefde’, die zo kenmerkend zijn voor kloosters. Door mee te werken aan de studieopdracht hopen de zusters dat er iets blijft bestaan van de manier waarop zij altijd gepoogd hebben te werken en de bijbehorende waarden; dat het wordt geborgd.
V.l.n.r. zr. Anny, student Sophie, zr. Netty, zr. Mel en student Lisa. In de schommelstoel zr. Toos en zr. Bernardie. Bron Congregatie Zusters van Liefde.
Naastenliefde in balans
Zuster Mel spreekt ook namens zuster Bernardie en zuster Anny, die eveneens bij het project betrokken waren. Alle drie zijn ze enthousiast over de bijeenkomst met de studenten: “Ze waren erg geïnteresseerd en nieuwsgiering. Het was een heel boeiend gesprek.” Student Sophie Hoogmoet heeft de podcast en het meubel - een schommelstoel - voor de Zusters van Liefde gemaakt. Vóór het gesprek heeft zij onderzoek gedaan naar het leven in een klooster. Sophie: “De documentaire '10.000 Verhalen van Liefde' gaf mij het basisidee voor mijn concept, namelijk balans.” In het gesprek stond de kloosterwaarde ‘naastenliefde’ – tussen de zusters onderling én in hun werkzaamheden – centraal, en een goede balans hierin is belangrijk. Zuster Mel: “Als gemeenschap doen wij dingen samen: het samen voor iets gaan. Maar in dit gemeenschappelijke moet je ook je eigen stijl houden. Dan is er balans.”
Volgens zuster Mel noemden de studenten het klooster een “aparte wereld”, maar tijdens het gesprek bleken er paralellen te zijn tussen de kloosterwereld en de studentenwereld. In beide werelden is de gemeenschap hecht: de leden eten samen, studeren samen en wonen soms zelfs samen. Ook in de studentenwereld blijken naastenliefde én balans een rol te spelen. Een andere nabijheid bleek een hele letterlijke. Het klooster van de Zusters van Liefde ligt achter het schoolgebouw van de studenten. Vóór het gesprek wisten de studenten niet dat het gebouw met de zware deur en de donkere bakstenen een klooster is waarin tientallen vrouwen wonen, een prachtige kapel te vinden is, en waarin zelfs een klein museum is te bezoeken.
Waarden hervormen voor de toekomst
Jim, Miriam en Henk op Landpark Assisië. 
In gesprek over betrokkenheid en saamhorigheid
De kloosterwaarde die de bewoners met de studenten hebben besproken is ‘saamhorigheid'. Vanaf 1904 zetten op het terrein de Broeders Penitenten zich in voor de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Michael: “Alles op het Landpark was doordrenkt met het katholieke geloof. Vanaf de jaren tachtig werd met deze sfeer afgerekend. Maar de vraag rondom betrokkenheid – die de broeders altijd hadden – speelt nu opnieuw. Wie bekommert zich om mensen die in de maatschappij niet mee kunnen komen? Met de waarde ‘betrokkenheid’ – wat dit vroeger op het Landpark betekende en wat dit nu betekent – zijn we dingen aan het uitproberen. Zoals de op het terrein wonende kunstenaars en de mensen die in ruil voor vrijwilligerswerk hun intrek nemen in de nieuwe tiny houses.” De betrokkenheid van deze mensen leidt automatisch tot de vraag wat dit betekent voor de saamhorigheid op het Landpark. De waarden betrokkenheid en saamhorigheid kunnen leiden tot mooie dingen, maar kunnen ook zorgen voor spanning.
Kritische vragen bij kloosterwaarden
Een van de bidstoelen.
In de mooie bijbehorende podcast komt het samenwonen van groepen aan bod, iets dat ik vandaag ook met zuster Mel bespreek. Maar er is één heel belangrijk verschil. Waar zuster Mel uit eigen overtuiging tot het klooster is toegetreden, hebben de bewoners van Landpark Assisië minder te kiezen wanneer het hun eigen leven betreft. Het is bewoner Jim (vicevoorzitter van de Bewonersraad) die kritische vragen stelt bij de ‘gedwongen’ saamhorigheid en de betrokkenheid van Prisma: “Wat is precies de rol van de bewoners bij deze waarden? Zijn wij alleen client, of zijn wij ook burgers en geven wij als zodanig mede de samenleving vorm?” Michael sluit aan: “Veel mensen hebben een romantisch beeld van het kloosterleven en het Landpark, met begrippen als ‘saamhorigheid’ en ‘bezinnen’. Maar wanneer je bewoners spreekt als Jim en Henk komen er ook kritische vragen en zelfs nare verhalen naar voren.”
Kloosterwaarden in de toekomst
“Kunnen de vroegere kloosterwaarden van deze religieuze ensembles in de toekomst van betekenis zijn?” Met het goed uitgevoerde participatieproject hebben de studenten antwoord gekregen op deze vraag. Zij hebben geleerd dat veel kloosterwaarden parallellen hebben met hun eigen moderne studentenleven én op Landpark Assisië worden de kloosterwaarden zelfs gebruikt om de toekomst van het terrein vorm te geven. Hierbij durven de bewoners ook kritisch naar de waarden te kijken.
Met de podcast zijn de gesprekken over de kloosterwaarden voor de toekomst geborgd. Tegelijkertijd zijn door de ontmoetingen de werelden van de betrokkenen een beetje vergroot. De interessante gesprekken, de bijzondere locaties en de mooie podcast hebben ook mijn wereld een beetje groter gemaakt.
De studieopdracht in het kader van de tweedejaars studio Public Takeover is onderdeel van het onderzoeksproject ‘Gemeenschappelijke ruimte ge(re)activeerd’, een onderzoek van Martijn Honselaar en Jacqueline Moors naar een hernieuwde kijk op ensembles van religieuze gebouwen en buitenruimten, hun bijdrage aan gemeenschappelijkheid in Tilburg en het vraagstuk van de herbestemming van religieus erfgoed binnen de gemeente Tilburg. Het project is een pleidooi voor het (re)activeren van gemeenschappelijkheid binnen onze huidige en toekomstige samenleving.
Het project is mede mogelijk gemaakt door de gemeente Tilburg, Fontys Hogeschool voor de Kunsten, de Provincie Noord-Brabant, de Congregatie van de Zusters van Liefde, Ons Koningsoord en Landpark Assisië.
- Michael Kolen maakte de podcast ‘Broederschap op een bijzondere buitenplaats’ over de Broeders Penitenten op Landpark Assisië. In het kader van het Brabants Kloosterleven ging hij voor deze podcast in gesprek met enkele broeders, bewoners, oud-medewerkers en nieuwkomers. Luister op YouTube naar de podcast over Landpark Assisië.
- In november 2021 is de publicatie “Over Assisië: Een thuis in Biezenmortel voor mensen met een verstandelijke beperking” verschenen.
- Het project is opgezet in het kader van het Brabants Kloosterjaar. Erfgoed Brabant is hiervan één van de partners. Klik hier voor meer informatie over het Brabants Kloosterjaar.