Namen en Nummers is een jaarlijks landelijk ritueel dat stadsbewoners verbindt met medebewoners die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd. Op 3 september 2021 vond de herdenking van ruim 140 Tilburgse Holocaustslachtoffers plaats in het Spoorpark van Tilburg.
Tijdens de warme nazomermiddag van 3 september vindt in het Spoorpark van Tilburg een bijzondere herdenking plaats. Tussen groepjes mensen die genieten van de zon en alvast de barbecue aansteken, is een opvallende route uitgezet waarlangs mensen met bundels dekens en een naambordje lopen. Zij hebben één van de ruim 140 Tilburgse Holocaustslachtoffers ‘geadopteerd’ en komen vandaag samen om deze mensen te herdenken als onderdeel van het jaarlijkse ritueel Namen en Nummers, naar het idee van kunstenaar en initiatiefnemer Ida van der Lee. De namen zijn die van de slachtoffers, de nummers zijn van hun laatst bekende adres voor zij werden weggevoerd. In samenwerking met Stichting Verhalis en met behulp van onderzoekers en burgers worden deze Tilburgers nu symbolisch thuisgebracht.
Samen aan de slag
Vrijwilligers verwelkomen de belangstellenden. Velen hebben een naambordje gemaakt omdat zij hebben meegedaan aan het onderzoek naar Joodse Tilburgers. Een dame die haar bordje komt afgeven, had van het project gehoord in de lokale krant: "Toen dacht ik: ‘Dit moet ik doen!’ Ik vind het belangrijk omdat ik deze mensen wil herdenken. De vader van mijn man zat in het verzet. Daar werd thuis nooit over gesproken, maar mijn man wil er wel alles over weten. Bij ons thuis staan nu veel boeken over de oorlog." Van de vrouw wier naam nu op het bordje staat – Caroline Moerel, die in 1943 in Auschwitz werd vermoord – is haar laatste Tilburgse adres aan de Tuinstraat bekend en vandaag komt Caroline voor even weer ‘thuis’. De route begint bij een vrijwilliger die de naam van de Joodse Tilburger opzoekt in een dikke map. Een impressie van de ‘Oproeping’ zoals die werd verspreid onder Joodse inwoners om zich te melden voor de doorreis per trein naar Duitsland, laat zien wat mensen mochten meenemen: 1 koffer of rugzak; 1 paar werklaarzen, 1 eetnap, en zo verder. Het verbeeldt een vals gevoel van veiligheid dat werd opgewekt bij de mensen die de treinreis zouden maken en nooit meer terugkwamen. Bezoekers van de herdenking maken de reis nu symbolisch omgekeerd: je mag kiezen of je je mobiel en sleutels aflevert – een verwijzing naar hoe de slachtoffers hun bezittingen moesten achterlaten – voordat je een bundel met dekens oppakt om vervolgens een deel van het treinspoor in het park te volgen. 'Teruglopend' vanuit het vernietigingskamp komen bezoekers langs de haltes, ondertussen begeleid door een koor en brieven lezend die mensen destijds uit de trein gooiden, om zo uit te komen bij een plattegrond van Tilburg.
Tekst loopt door onder foto.
Impressie van de 'Oproeping' zoals Joodse Tilburgers deze mogelijk ontvingen. Foto: Rianne Walet.
‘Ik breng je thuis’
Eenmaal aangekomen bij de plattegrond, wordt het naambordje onder begeleiding neergelegd in de wijk waar de Joodse Tilburger woonde en kan de bezoeker stilstaan bij deze persoon. Vrijwilliger Lieke Melis is zelf Tilburgse en herdenkt vandaag Sarah Mandaat-Rodrigues: "Ik fiets elke dag langs haar huis." Lieke legt uit dat er bij het neerleggen van het naambordje ook een zin kan worden uitgesproken. Ze koos voor ‘Ik breng je thuis’. Die woorden worden nog heel vaak uitgesproken die dag. Initiatiefnemer Ida van der Lee legt uit dat dit raakt aan het hart van het ritueel: het ritueel is een erkenning van de verdwenen bevolking van Tilburg. De bezoekers hebben een behoefte om zich te verplaatsen in deze mensen en voelen de verantwoordelijkheid om hen terug te brengen naar de stad waar zij hebben gewoond of zijn ondergedoken voor zij werden weggevoerd. Het ritueel brengt een stukje verbinding terug met mensen die ook deel hebben uitgemaakt van Tilburg. Ida: "Je zegt ermee, jullie horen bij ons en onze pijnlijke geschiedenis." Zo heeft een dame ter plekke een naam ‘geadopteerd’. "Ik heb op gevoel iemand gekozen. We hebben dezelfde verjaardag, maar ik ben nu één jaar ouder. Zij heeft deze vreselijke dingen meegemaakt en ik leef in vrijheid."
Tekst loopt door onder foto.
De route over het spoor, met bundel en naambordje in de hand. Foto: Rianne Walet.
Een doorlopend ritueel
Er is een diverse groep mensen op de been. Ouders met hun kinderen, grootouders met hun kleinkinderen, mensen van Joodse afkomst, Tilburgers of mensen van daarbuiten. "Het is mooi om te zien hoe Brabant deze herdenking samen oppakt", zegt Ida. Voor de bezoekers betekent deze geschiedenis iets persoonlijks. Zo vertelt René Hildesheim met zijn miniverhalentheater over François Busnac die naar Sobibor werd afgevoerd en vandaag wordt herdacht. René heeft ook familieleden die vanuit Amsterdam zijn weggevoerd. Zijn uitvoering trekt de aandacht van kinderen die in het park spelen. Ze komen af op de diabolo-trucs – die verbeelden het beroep van François: acrobaat – maar blijven om de rest van het verhaal te horen. Voor veel oudere bezoekers is het belangrijk dat jongeren blijven leren over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Frank van Doorn, als onderzoeker van Erfgoed Brabant verbonden aan dit project, legt uit: "Het wordt een geschiedenis van horen zeggen nu de generatie die het heeft meegemaakt steeds kleiner wordt. Dus is het belangrijk om te blijven vertellen. Ook als verhalen en herinneringen misschien niet meer helemaal accuraat zijn. Zo leeft het en wordt het erfgoed." De jonge spoken word artist Selma Oueddan, die een gedicht voordraagt, bevestigt dit: "Ik dacht eerst dat ik veel afstand bij deze geschiedenis voelde, tot ik er mee bezig was voor mijn gedicht." Junior stadsdichter Gina Goossens deelt Selma's mening: "Het blijft me verbazen hoe mensen elkaar dit aan kunnen doen." ‘Dit’ verwijst natuurlijk naar de vele namen die aan het eind van de dag te zien zijn op de Tilburgse plattegrond. De herdenking eindigt gezamenlijk, met koorzang, toespraken en muziekstukken. De namen zijn een stille herinnering aan wat is geweest, maar ook aan wat nog altijd voortduurt in het heden. Vrijwilliger Lieke: "Het is goed om te herdenken. Er zijn vandaag nog altijd vluchtelingen of mensen die verketterd worden. Met herdenken hoop ik dat we er ooit van leren."
Tekst loopt door onder foto.
Groep mensen staat bij de naambordjes. Foto: Rianne Walet.
De naambordjes worden bij de volgende herdenking in Tilburg weer neergelegd en aangevuld. Wilt u helpen bij met de organisatie van Namen en Nummers in Tilburg of in andere Brabantse steden? Neem dan contact op met info@verhalis.nl.
Meer informatie over Namen en Nummers Tilburg vindt u op de website van Erfgoed Brabant.
Op de website van Namen en Nummers meer informatie over de organisatie en alle lokale herdenkingen.
Naambordjes. Foto: Rianne Walet.
Rianne Walet
10 september 2021